Tot 1865 was het Zaailand te Leeuwarden het decor van menige harddraverij.
Hoogtepunt was de draverij om ‘eene fraaie, met goud gemonteerde zweep’,
door de koning uitgeloofd. De schilder Jan Hendrik Matthijsen (1777-1855),
sedert 1812 tekenmeester en schilder te Leeuwarden, legde in 1830 de
‘keningsswipedei’ vast. Het bijzondere van deze editie was dat koning
Willem I te gast was, in gezelschap van zijn zoon, de Held van Waterloo,
en zijn kleinzoon, de later als ‘gorilla’ berucht geworden Willem III.
De drie Nassaus bevinden zich op het balkon van het Heeren Logement,
het hoge gebouw rechts van het midden. De hoofdrol op de prent is
echter weggelegd voor de winnaar, die vrolijk met zijn hoed zwaait.
Boven: Uitschrijving van een kortebaanwedstrijd in Leeuwarden op
9 juli 1813 in Leeuwarden, met als prijs een door Burgemeester
(Maire) Bernhard Buma uitgeloofde "fraayen" Gouden Zweep.
Gouden Zwepen werden niet alleen door de Koning uitgeloofd.
Onderstaand artikel vonden wij op www.zuurdiek.nl en
komt uit het Leeuwarder Nieuwsblad
"Dagblad voor Friesland" van Donderdag 21-07-1938
Zwepen met gouden en zilveren versierselen werden in de 18e en
19e eeuw wel vaker als prijs uitgereikt. Er waren toen nog geen
geldprijzen. Ook de Koning loofde in die tijd wel ereprijzen uit ter
stimulering van de paardenfokkerij.
Dit artikel gaat over de geschiedenis van de harddraverij om
de Gouden Konings Zweep te Leeuwarden in de 18e en 19e eeuw,
de mooiste en meest begeerde Zwepen ooit.
(schuingedrukt enkele toevoegingen door de webmaster)
SWIPE-DEI te Leeuwarden
Op morgen, Vrijdag, (in 1938) worden op de Wilhelminabaan te Leeuwarden de jaarlijksche lange- en kortebaandraverijen gehouden, georganiseerd door de Friesche Sportclub.
Aan deze draverijen werd in 1936 als hoofdprijs voor de 800 M.-course, verbonden een gouden zweep, waarmede een oude traditie in eere werd hersteld: de Swipe-dei.
(over deze Gouden Zweep van 1936 hebben we ook een artikel)
Een gouden – vaak ook zilveren – zweep was in vroeger jaren, toen er nog niet om geld werd gereden, meestal de eerste prijs bij een harddraverij en een gouden oorijzer de premie (voor de tweede geplaatste). Later werd de zweep wel vervangen door een paardenhoofdstel met zilverbeslag of huishoudelijke voorwerpen als een zilveren koffiekan (koffijvaas) of een zilveren komfoor.
Een tijdlang werd zelfs het verdraven van een gouden zweep afgeschaft! – zoo werd in 1808 te Leeuwarden door Koning Lodewijk Napoleon een prachtige doos, rijk met edelgesteenten bezet, uitgeloofd, – omdat men veronderstelde, het paard te onteeren, door een strafwerktuig tot belooning van zijn vlugheid te geven. Later werd dit oud gebruik heel anders uitgelegd, immers de gouden zweep was onbruikbaar als rijzweep, welke het winnende paard ook niet noodig had.
De paardensport is al oud in Friesland, want er wordt nog een zilveren zweep bewaard van 1712. Ook die van 1760 en 1763, gewonnen te Bergumerdam en Wijns, bestaan nog. In het jaar 1777 werd, ter gelegenheid van het bezoek van Willem V met familie in de Friesche hoofdstad, een gouden zweep verreden, waarop de wapens van hunne hoogheden en tevens die der provincie waren gesneden. Vaak ook werden de zilveren zweepen versierd met de wapens der steden (1791 Sneek en 1793 Franeker) of met patriottische zinnebeelden (1794 Akkrum en 1795 Bolsward). In 1811 werd te Leeuwarden, ter eere van de geboorte van den koning van Rome een gouden zweep als prijs uitgeloofd.
In 1823, onder koningschap van Willem I, kregen echter de Leeuwarder gouden zweepdraverijen, die nadien vrij regelmatig, soms enkele jaren achtereen, werden gehouden, een bijzondere beteekenis, doordat Z. M. de koning de prijzen ging uitloven, als hulde aan de Friezen, die hem in 1815 bij Waterloo zoo dapper ter zijde hadden gestaan om den Franschen erfvijand te verslaan.
Een op 31 Mei 1823 uitgevaardigd Koninklijk Besluit luidde:
“Jaarlijks zal, binnen de eerste acht dagen van de maand Augustus, ten overstaan onzentwege van den gouverneur der provincie Vriesland en onder deszelfs bestuur, geadsisteerd door eene commissie van den landbouw dezer provincie, telkens door den gouverneur te kiezen, eene gouden zweep worden verharddraafd”
Hiervoor werd ieder jaar f 500 beschikbaar gesteld, de prijs was een gouden zweep, de premie een gouden oorijzer.
***
Aan het moedig optreden van Friesche soldaten in den veldslag bij Waterloo, waar eindelijk Napoleon werd verslagen en het Fransche juk werd afgeworpen, heeft dus de Swipe-dei z’n ontstaan te danken. Vele malen loofde Koning Willem I een gouden zweep uit, welke traditie later door Koning Willem II (vanaf 1841) en Koning Willem III (vanaf 1849) in eere werd gehouden. Soms, zooals in de jaren 1844 – 1848, werden in de plaats van de zweep vier zilveren voorwerpen uitgeloofd.
Vaak was er een bepaling, dat alleen paarden mochten deelnemen, die nog niet eerder een door den Koning uitgeloofde
zweep hadden gewonnen. Ook werden wel alleen paarden van Friesche eigenaars voor deelname toegelaten – uit de hierbij geplaatste lijst van deelnemers blijkt wel, dat dit in 1840 niet het geval was – want in Oud Nederland van 1888 schrijft Johan Winkler:
De groote harddraverij om den Koningsprijs, ter viering van den gedenkdag der heugelijke overwinning op den Franschen erfvijand, ten jare 1815 bij Waterloo behaald.
“Dan geeft de Koning, alle jaren, als eereprijzen voor de winnaars een gouden zweep en een breed gouden oorijzer. En slechts de peerden van Friesen mogen ten wedstrijde toegelaten worden – geen Hollander noch Groninger noch andere Nederlander mag er aan deelnemen. Duizenden uit alle friesche gouwen te samen gestroomd, vullen dan het vriendelijke Leeuwarden met gejoel en gewoel en feestvreugde! Duizenden vooral voelen zich aangetrokken tot de baan buiten de poort, waar vurige en flinke rossen den ouden roem der friesche harddravers ophouden of zich opnieu verwerven. Vlaggen waaien van alle kanten en vooral langs de versierde baan, lustige muzyk laat hare vroolike en opwekkende tonen klinken, en het wonderbaar schoone klokkegelui van de Oldehove laat zich juichend hooren, nu de prijs gewonnen is, en de volksmenichte zich in vroolik opgewonden stoet steewaarts begeeft, den overwinnaar omstuwende, die, op zijn ros gezeten, de eereprijzen in de hand, als een koning het gejuich des volks ontfangt.
Kenings-swipe! Aldehou
Bim-bam-bûm, wjuw mei din holle
Yn ‘t Oranjedoek betrolle:
Wolkom lânsljue! wolkom nou!
Flaggen blinke, fjild en sinne,
Ho ‘t hja jeie, ride, rinne,
Nei de baen mei blier gegei:
“Kenings-swipe! Oranjedei!”
Met de traditie gebroken
In 1887 werd nog een gouden zweep verreden, doch daarna brak Koning Willem III met de traditie – al werd in 1891 door H.M. de Koningin-Weduwe, Regentes, nog eens een zweep uitgeloofd. Waarom Koning Willem III tot dit besluit overging, is officieel niet bekend. Er is wel eens als reden genoemd de afvaardiging van de socialist Domela Nieuwenhuis naar de Tweede Kamer door een Friesch kiesdistrict. Een andere meening was, dat er in den laatsten omloop niet altijd om het hardst gedraafd werd, wat Z.M. zou hebben mishaagd. Beide eigenaars wonnen dan liever het oorijzer dan de sweep, omdat het (door hun vrouw) gebruikt kon worden en aan den pikeur niet zulk een hoog bedrag behoefde te worden uitbetaald. Bovendien mocht de tweede prijswinnaar een volgend jaar weer meedingen.
Hoe het ook zij, aan de gouden zweep-draverijen was een einde gekomen. Pas in 1936 werden ze in eere hersteld, al worden de prijzen natuurlijk niet meer door het Staatshoofd uitgeloofd. (De zweep werd in 1936 gewonnen door Clara Bascom met Bram Nottelman, zie ander artikel.) Al heeft Leeuwarden dus, dank zij het mooie initiatief van de Friesche Sportclub, z’n Swipe-dei terug, toch is er veel veranderd bij vroeger.
Thans is de gouden zweep hoofdprijs voor de 800 M.draverij en krijgt de winnende pikeur honderd gulden, in de 19de eeuw ging het over een afstand van 300 M. op den weg, vaak op den Harlingerstraatweg. De villa “Baensein” (einde der baan) roept hieraan nog herinneringen wakker. Ook is er later een villa “De start” geweest, doch dit opschrift is thans verdwenen. Er werd toen “onder den man” of “voor de chais” gereden en gelijk van streek. Handicap kende men nog niet, het paard met de grootste absolute snelheid diende te winnen. Dat kon in die jaren, toen voor een groot doel ook om de eer werd gereden. Thans, met de geldprijzen en de vele draverijen ieder jaar, is dit niet meer mogelijk, ‘t Zou voor de eigenaars te veel kosten meebrengen om bij voorbaat kanslooze paarden te laten starten.
In 1838, honderd jaar geleden, won A. van der Hoop van Amsterdam, die ook het vorige jaar, echter met een ander paard, had gezegevierd. De draverij in 1840, waarvan we hieronder de deelnemerslijst plaatsen, werd gewonnen door “de Nette” van Sake Visser te Akkrum en gereden door Wouter van der Meulen (de door Visser gewonnen prijzen zijn lang bewaard door wijlen mej. Z. van der Vegt te Akkrum en hebben daarna een plaatsje gekregen in het Friesch Museum te Leeuwarden, net als het schilderij van "De Nette") en in 1841 viel voor de derde maal de zweep ten deel aan A. v.d. Hoop, thans met de bekende draversmerrie “de Lietse“. Het paard “Willemijntje” van denzelfden eigenaar, dat ook voorkomt op de lijst van 1840, won het oorijzer voor z’n baas. Pikeur voor dezen Amsterdamschen stal was Arie Houtman. (over eigenaar Adriaan van der Hoop is uitvoerig te lezen op een aan hem gewijde pagina)
De Konings Zweep is voor het eerst in Leeuwarden verreden in 1923 en werd o.a. gewonnen door (voor zover ons bekend):
1835 “de Schoonheid ”, eig. Vonk te Sneek, berijder J. P. Oepkes de Boer.
1836 “de Goliath”, eig. H. Torringa te Zuurdijk, berijder J. P. Oepkes de Boer.
1837 “???”, eig. A. van der Hoop te Amsterdam, berijder Arie Houtman
1838 “Sjoerd Jarigs”, eig. A. van der Hoop te Amsterdam, berijder Arie Houtman
1840 “de Nette”, eig. Sake Visser te Akkrum, ber. Wouter van der Meulen.
(9 paarden uit Friesland, 2 uit Holland en 2 uit Groningen)
1841 “de Lietse“, eig. A. van der Hoop te Amsterdam, berijder Arie Houtman
1843 “de Vlugge” eig. J. H. W. van Loon te Harlingen, berijder J. P. O. de Boer.
1844 “Emma”, eig. P.J. Pietersen te Berlikum, A.S. Roorda van Leeuwarden.
1846 “Kruisinga”, eig. H. Torringa te Zuurdijk, berijder J. P. O de Boer.
1848 “’t Haasje”, eig. M. D. Anema te Ried, ber. H. Wijbenga.
1849 “Slim”, eig. H. Eskes te Kollum, ber. H. Duurs.
1868 Zwarte merrie gereden door Wiebe de Boer.
1871 “Sophia”, eig. Tjeerd Velstra te Marssum, ber. de eigenaar (voor de sjees)
1873 “Sophia”, eig. Tjeerd Velstra te Marssum, ber. de eigenaar (idem)
1874 “Sophia”, eig. Tjeerd Velstra te Marssum, ber. de eigenaar. In de volgende jaren werd Sophia uitgesloten van deelname! Waarna Velstra bezwoer om nooit meer met haar aan een wedstrijd deel te nemen. In 1883 won hij weer een Konings Zweep, maar niet met Sophia.
1875 “Viorno”, eig. ???, ber. ???.
1878 geen Gouden Zweep, wegens het overlijden van prins Alexander.
1882 “de Nette”, eig. L. J. Olivier te Stiens, ber. Hijlkema te Akkrum. (Het premie-winnende paard van K. Kramer te Wolsum heette eveneens “de Nette”.)
1883 “de Vlieger” eig.-ber. Tj. Velstra te Deinum.
1886 “Snel”, zw.m., eig. IJ.J. IJpma te Arum, ber. J. Bruinsma.
1887 “Dibbels”, eig. K. Bierma te Oudebildtzijl, ber. Abe Siderius (met sjees).
1888-1890: geen Zweep beschikbaar gesteld door de Koning
Na zijn overlijden stelde de Koningin-Regentes wel weer een zweep beschikbaar.
1891 “Marianne”, eig. A. Witteveen te Rauwerd, ber. S. Witteveen. (onder den man)
premie voor "Friso", eig.
Jhr. V.L. Vegelin van Claerbergen te Joure, ber. A. Siderius
niet geplaatst: "Dibbels"
Het is in de paardensport blijkbaar net als bij de hardrijders (schaatsers): ‘t zit in de familie. Gaan we bovenstaand lijstje na, dan treffen we namen aan als Velstra, Kramer, De Boer en Siderius, namen die ook thans een bekende klank hebben in de paardensportwereld. Pikeur K. Kramer, rijder van IJlbode en Chilene, komt ook uit Wolsum en de vele successen, welke de heer R. K. Velstra met z’n concourspaarden behaalt, zijn genoeg bekend. Of er familiebetrekkingen zijn met de vroegere eigenaars weten we niet, maar in ieder geval is ‘t eigenaardig dat de namen gelijk zijn.
Jan Pieter Oepkes de Boer was de grootvader van den bekenden Leeuwarder trainer-pikeur J. F. de Boer, die voor eenige jaren, als nestor der pikeurs, nog regelmatig op de draverijen uitkwam. En Abe Siderius ziet z’n voetsporen drukken door z’n zoon Marten (en vroeger ook zoon Johannes) en z’n kleinzoon Appie, thans trainer-pikeur bij stal Van der Veen te Blankenham en stal Kooistra te Heerenveen.
(einde van het artikel uit het "Dagblad voor Friesland" van d.d. 21-07-1938)
Gevonden via www.delpher.nl:
Meestal deden 16 tot 32 paarden mee aan een wedstrijd, maar het is ook wel eens voorgekomen dat er 44 paarden meededen aan de strijd om de Konings Zweep.
Boven: Dit is de winnaar van de Gouden Konings Zweep in 1836,
De crack Goliath, van eigenaar H. Torringa uit Zuurdijk,
met berijder J. P. Oepkes de Boer. Dit schilderij is
gemaakt door Jan Rijk Mathijssen.
Aankondiging Gouden Zweep op 7 aug. 1840 te Leeuwarden
Boven: Dit zijn de deelnemers aan de kortebaanwedstrijd om de Gouden
Konings Zweep van 1840. Winnaar werd de ruin "De Nette" (nummer 9),
van Sake Meintes Visser te Akkrum, zie schilderij hieronder.
De bekende Amsterdamse bankier Adriaan van der Hoop nam
deel met 2 paarden: Princes en Willemijntje (niet vernoemd naar
Prinses Wilhelmina, want die is geboren in 1880).
 |
Boven: Dit is een paard van S. M. Visser te Akkrum, genaamd "De Nette",
het beroemdste paard van zijn eigenaar, die veel Gouden Zwepen heeft
gewonnen, ook met andere paarden. Koning Willem III bezocht zelfs
zijn huis in april 1852 om alle Zwepen te bewonderen. Deze zwepen zijn
later aan het Friesch Museum geschonken, net als dit schilderij.
Op de dakpannen van de boerderij zien we de afkorting SMV
van Sake Meintes Visser. "De Nette" won de Zweep van 1940.
Dit schilderij hangt in het Fries Museum. (foto HH, 2016)
(Net als „de Lytse", werd „de Nette"
in 1842, blijkens een mededeling in de Leeuwarder Courant,
als volgt „gemaatregeld": „beide dravers is het wegens
de veelvuldige door hen gewonnen prijzen niet meer geoorloofd in
de provinciën Friesland en Groningen op de gewone wedlopen
mee te draven".)
Boven: De beroemde Friese harddravermerrie Sophia
"zoals zij den Koningsprijs won, 14 mei 1873".
Zij won ook in 1871 en 1874. Daarna was ze als
3-voudig winnares niet meer startgerechtigd.
Boven: In het TV-programma "Kunst en Kitsch" werd een foto getoond
van de beroemde Friese merrie Sophia, met onderschrift
"De Harddraver Sophia van T. Velstra". De fotolijst is versierd
met door haar gewonnen medailles. Velstra's nazaten hadden
ook twee Gouden Zweepen meegenomen. Uitzending op 3-2-2024.
Zie de andere pagina over de Gouden Zweep.
Sophia
De in 1864 geboren legendarische Friese merrie Sophia, die in 1871 in Leeuwarden de Gouden Koningszweep won, in 1873 een gouden horloge met gouden ketting en een goudenoorijzer en in hetzelfde jaar nog eens te Leeuwarden — op 4 september — een zilveren theeservies dat ter gelegenheid van de verjaardag van de Prins van Oranje door Willem II werd uitgeloofd. Nadat Sophia op 18 juni 1874 — de gedenkdag van de slag bij Waterloo — de door Willem III uitgeloofde Koningszweep opnieuw had ingepalmd werd dat de Friezen toch te gortig. Sophia, die haar wedstrijden liep voor een sjees en in vier jaar tijds 32 prijzen en premies won, werd in 1875 van deelneming aan de Koningsprijs te Leeuwarden uitgesloten, omdat de organisatoren meenden dat ook andere eigenaars van paarden in Friesland en daarbuiten eens een kans moesten hebben op het winnen van een Koningsprijs.
De eigenaar Tjeerd Velstra te Marssum, die Sophia had gekocht van de landbouwer Foppe Kijnstra te Tjerkgaast, was hierover zo gebelgd, dat op de dag van de draverij op 18 juni 1875, die weer luisterrijk zou worden gevierd nu er zelfs vier hoofdprijzen door de Koning waren uitgeloofd, in de Leeuwarder Courant een vernietigende „samenspraak" tussen de eigenaar en zijn paard verscheen. De heer Velstra bezwoer daarin dat Sophia nooit meer aan wedstrijden zou deelnemen en als echte Fries heeft hij dit besluit koppig volgehouden. De uitsluiting van de snelle Sophia werkte wel stimulerend op de deelneming. Er waren niet minder dan 44 deelnemers aan deze sjezen-draverij, die gewonnen werd door Viorno. Een jaar later maakten de Friezen weer nieuwe bepalingen, welke inhielden dat alleen Friese paarden in Fries bezit aan de grote Leeuwarder-draverij mochten deelnemen.
 |
Boven: Gouden Zweep-winnaar 1887 Dibbels met Abe Siderius.
De op Ameland geboren ruin was een zoon van een
"bovenlandsche hengst en een inlandsche schimmelmerrie".
Een toevalsproduct. Er wordt beweerd dat de combinatie
Dibbels-Siderius de oorzaak was van het ongenoegen van
de Koning over het niet voluit rijden van de paarden.
Lees hierover op de pagina van de Siderius-pikeurs:
Click hier
Boven:
In 1936 is er weer een Swipe-dei in Friesland georganiseerd.
De 29-jarige Bram Nottelman krijgt de Gouden Zweep uitgereikt op
de Wilhelminabaan in Leeuwarden, na zijn winst met Clara Bascom.
Voor het eerst werd er in de XXe eeuw in Leeuwarden weer
om een Gouden Zweep gestreden, op Swipe-dei.
Boven: De zweep van Bram Nottelman uit 1936 werd in 2010 en
2011 uitgereikt
aan de winnaar van de Gouden Zweep, omdat
de "echte"
Gouden Zweep uit 1883 toen niet beschikbaar was.
Boven: Nienke Nottelman reikt in 2010 de in 1936 door haar vader Bram
gewonnen Gouden Zweep uit aan Hugo Langeweg jr. voor de ereronde.
Daarna moest hij hem weer teruggeven. Voor het publiek was deze
zweep de hele middag te bewonderen in het NDR-Museum.
NDR-Rvt-voorzitter Waterhout houdt de microfoon vast en
Fokkers-voorzitter Huiberts kijkt toe.
verwante artikelen
Click hier voor: De oorsprong van de Gouden Zweep
Click hier voor: de Gouden Zweep uit 1883
Click hier voor: de Gouden Zweep uit 1936
Click hier voor: De Gouden Zweep in het eerste decennium van de XXe eeuw
Click hier voor: Foto's en verslagen van de moderne Gouden Zwepen sinds 1955
Click hier voor: Draven in Leeuwarden
Click hier voor: Koning W-A reikte in 2015 de Gouden Zweep uit te Leeuwarden
Click hier voor: De erelijst met foto's van de Gouden Swipe (voor amatrices) in Joure
Click hier voor: De pagina over eigenaar Adriaan van der Hoop (winnaar van 3 Gouden Konings Zwepen)
|
