|
Onderstaand artikel van Wouter Slob komt uit het Magazine "Draver
en Volbloed" nr. 5. - juni 1965.
De geschiedenis van de Gouden Zweep door Wouter Slob
subtitel: Koninklijke belangstelling voor de drafsport
De geschiedenis van de gouden en zilveren zwepen gaat wellicht al
meer dan vier eeuwen terug en hoe zij tot de verbeelding der mensen
spraken en hoe begeerd zij waren blijkt uit een in het midden van
de 18e eeuw — bijna 200 jaar geleden — gegeven beschrijving
van een gouden zweep. Het „hegt" moest twee handpalmen
lang zijn, er moesten zilveren of gouden linten aan hangen, de zweep
moest bekleed zijn met rood, groen of blauw fluweel en rijkelijk
met goud of zilver geborduurd zijn.
Wanneer de „Vorstelijke" zwepen op de kortebanen als het
felst begeerde bezit zijn verschenen is niet meer na te gaan. Waarschijnlijk
is dit twee eeuwen geleden geweest op een „pragtige en staatelijke
Harddraaverij" te Soestdijk, waar een bij uitstek kostbare
en „Vorstelijke" zweep werd verreden. In tegenwoordigheid
van Zijne Doorluchtige Hoogheid Stadhouder Willem V won het paard
van de heer Lever uit Amsterdam. Uit die tijd dateert ook de „aller-pragtigste
Gouden Zweep op eene aanzienlijke Harddraaverij behaald toen Zijne
Doorlugtige Hoogheid in Vriesland (Leeuwarden, red.) was. Het paard
van de Franeker koopman Laas Boumans won uit een bezetting van 27
paarden. Op deze zweep waren de wapens „hunner Hoogheden",
met dat van de provincie Friesland gegraveerd.
Voor- en achterkant van een prachtige
legpenning uit 1777. Achterop staat de tekst:
Ter Gedachtenis geschonken aan
Gerrit Foiekes,
Wegens gedaane diensten als keurmeester
van eene Harddraverij om een gouden Sweep,
Landsweege vertoond bij Leeuwaarden, aan
Sijne Doorluchtige Hoogheit, den Heere
Prinse van Oranje en Nassou, aan Hoogst
Desselvs Koninglijke Gemalinne en aan
de Vorstelijke Kinderen.
Op den 2 September 1777.
door de ???: Mogende HEEREN
Gedeputeerde Staaten van
VRIESLAND
*****
Boven:
Prachtige prent uit het bekende boek van Le Franck over paardenkunde,
daterend uit 1779. De prent is gesigneerd met S. Fokke 1778.
Er staat ondergeschreven:
"AFBEELDING van de HOLLANDSCHE HARDDRAAVERIJ
om de GOUDEN ZWEEP, aan het Schouw van DUIVENVOORDE,
gemeenlijk genaamd het HAAGSCHE SCHOUW."
Voor een complte uitleg over deze prent: Click hier
Boven: detail uit de prent:
Aan de hoek van het huis hangt de te winnen gouden zweep aan een dwarsbalkje.
Dan volgt er een leemte in de geschiedschrijving van de Nederlandse
drafsport, echter slechts tot de daarop volgende Franse periode
met aan het hoofd van het bewind de ontegenzeggelijk populaire koning
Lodewijk Napoleon, o.a. grondlegger van de volbloedfokkerij in Borculo
in 1808. Hij was het ook die de draad weer opvatte van de vorstelijke
geschenken en waar kon hij dat beter doen dan in het hartje van
draverminnend Nederland, Leeuwarden. Het werd die dag — 2 september
1808 — geen gouden zweep, maar een kostbare gouden doos met
briljanten omzet en een paar gouden sporen, welke kostbaarheden
door 's Konings stalmeester aan de Landdrost werden overhandigd.
Een compagnie grenadiers deed tijdens de draverij dienst als erewacht
voor de tent van de Landdrost en andere hoge autoriteiten. Een paard
van Dirk Jeens uit Bergum won deze draverij.
De Gouden Zweep uit 1811
Eén der fraaiste gouden zwepen, welke ooit in ons land is uitgeloofd, is ongetwijfeld die uit 1811, verreden te Leeuwarden ter
gelegenheid van het geboortefeest van Z.M. de Koning van Rome. Deze
zweep, waarvoor de gemeente Leeuwarden f 900,— betaalde, is
een bijzonder stukje sierkunst. De zweep was jaren lang te zien in het oude Friesch
Museum te Leeuwarden en nu ook in het nieuwe Fries
Museum.
Boven, links: Een der meest kostbare Gouden Zwepen uit
de geschiedenis, verreden op 10 juni 1811 ter viering
van het geboortefeest van de Koning van Rome.
De lengte is 1.07 m., onderaan een ovale draagmedaille
(zie detail rechts) met het borstbeeld van Prins Willem V.
Dit kostbare voorwerp werd gewonnen door
een paard van S. M. Visser te Akkrum.
Zie ook hieronder.
Boven: Deze met goud gemonteerde prijszweep uit 1811 is gemaakt
door Petrus Rienstra en is sinds 2014 te bewonderen in het nieuwe
Fries Museum te Leeuwarden, in de afdeling 'Geschiedenis van Friesland'.
De zweep werd gewonnen door een paard van Jentje Klazes de Groot of
Sake Meintes Visser.
(foto HH, 2016)
Boven: Dit is een paard van S. M. Visser te Akkrum, genaamd "De Nette",
het beroemdste paard van zijn eigenaar, die veel Gouden Zwepen heeft
gewonnen, ook met andere paarden. Koning Willem III bezocht zelfs
zijn huis in april 1852 om alle Zwepen te bewonderen. Deze zwepen zijn
later aan het Friesch Museum geschonken, net als dit schilderij.
Op de dakpannen van de boerderij zien we
de afkorting SMV
van Sake Meintes Visser.
Dit schilderij hangt in het Fries Museum, achter de Gouden Zweep.
Er staat bij 1825-1835, De Nette won de zweep in 1840.
(foto HH, 2016)
*****
De Gouden Zweep van 1823
In de annalen van de Gouden Zweephistorie wordt de
31e mei 1823 te Leeuwarden als één der belangrijkste
data genoemd. De draverij, waaraan twintig paarden deelnamen, werd
bijgewoond door Koning Willem I en Prins Frederik. Het was de eerste
gouden zweep, die door Willem I voor een draverij in Leeuwarden
werd uitgeloofd. Deze dag kreeg voor de Friezen helemaal een bijzonder
tintje toen na afloop van de wedstrijd voorlezing werd gedaan van
het volgende Koninklijk Besluit:
,,Wij, Willem, bij de gratie Gods, Koning der Nederlanden enz.
enz.
Willende ter gelegenheid van de, gedurende ons verblijf in onze
residentie Leeuwarden plaats hebbende harddraverij, een blijk geven
van belangstelling in de aankweking van paarden; Hebben besloten
en besluiten:
Art. I. Jaarlijks zal binnen de eerste acht dagen van de maand Augustus,
ten overstaan onzertwege van de gouverneur van de provincie Vriesland
en onder deszelfs bestuur, geadsisteerd door eene commissie van
den landbouw dezer provincie, telkens door den gouverneur te kiezen,
eene Gouden Zweep worden verharddraafd.
Art. 11. De betaalmeester van ons Huis wordt gemachtigd, om tot
dat einde voor dit jaar eene somma van Vijf Honderd Guldens (f 500.—)
ter beschikking van den gouverneur voornoemd, te stellen, ons voorbehoudende
om eene gelijke som voor de volgende jaren te wijzen.
Gegeven te Leeuwarden, den 31sten Mei des jaars 1823, het tiende
onzer Regering"
(gt.) WILLEM.
Boven: Harddraverij om de Gouden Zweep
op het Zaailand te Leeuwarden in 1830,
bijgewoond door Koning Willem I,
de kroonprins Prins Frederik en de erfprins.
*****
Heel lang heeft de gedachte geleefd dat de Leeuwarder
draverij alleen dit voorrecht van een Gouden Koningszweep zou hebben
genoten. Het tegendeel is waar, want ook in andere plaatsen vereerde
Willem I de draverijen met kostbare geschenken en zwepen, vaak vergezeld
van gouden oorijzers en zilveren serviezen.
Ook Willem II en Willem III hebben zich op deze wijze beijverd de
paardenfokkerij en de draverij in stand te houden, en tot grote
bloei te brengen. Op tientallen plaatsen in het Noorden en Westen
werden kortebaandraverijen georganiseerd. Gemeentebesturen, kerkeraden,
verenigingen en kasteleins waren de organisatoren. Van langebaan-wedstrijden
was toen nog geen sprake.
Boven: Bovenaan deze oude deelnemerslijst staat:
HARDDRAVERY te Utrecht
Op Dingsdag den 6 April 1830
desmiddags ten Twaalf uur
ter Gelegenheid van de
Palm-Paardenmarkt
waarvan de PRIJS zal zijn eene extra fraaie
GOUDEN ZWEEP
en de PREMIE TWEE netbewerkte
HOOFDSTELLEN
met zilver beslag
welke door de Regering der Stad Utrecht worden uitgelooft.
*******
Waarschijnlijk zijn de langebaanwedstrijden voor het
eerst in september 1844 op de baan in Zandvoort gehouden. Behalve
enige rennen waren er ook draverijen, waarvan er één
— over 4500 Nederlandse el (in 1820 werd deze NL el gelijk gemaakt aan 1 meter) — werd gewonnen door de in 1835 geboren draver Higtum, die later „Koningin" werd
genoemd. De prijs was een door de Prins uitgeloofde gouden zweep
en f 300,—. In 1846 volgden de koersen voor tweespannen voor
een beugelsjees, waarvan de eerste werd gewonnen door het span Morra
en Wolfridus, gereden door A. Houtman.
Hoe groot de belangstelling van ons Koninklijk Huis voor de paardesport
bleef, bleek uit het 2-daags bezoek van Willem III in april 1852
aan Friesland, waar de Koning aan Toede van der Werf uit Twijzel
— de winnaar uit 31 deelnemers — een juwelen ring schonk
en een dag later te Akkrum het huis bezocht, dat vroeger toebehoorde
aan Jentje Klazes de Groot en Sake Meintes Visser en toen aan Rinse
Wybe van der Vegt. In dit huis bezichtigde de Koning een verzameling
van meer dan honderd gouden en zilveren zwepen en andere fraaie
prijzen, „gedeeltelijk vereerd door Koningen en Vorsten."
Deze prijzen waren gewonnen door de harddravers van genoemde eigenaren,
die als rijder voor hun paarden de toen befaamde Wouter van der
Meulen hadden. Een groot deel van deze unieke verzameling is afgestaan
aan het Friesch Museum.
Boven: de verzameling Gouden Zwepen
en hoofdstellen (onder in de vitrinekast)
uit de 19e eeuw, vroeger zo te bewonderen
in het oude Friesch Museum te Leeuwarden.
(uit de nalatenschap van o.a. S. M. Visser te Akkrum)
Vele draverijen waren niet open voor alle paarden en daarvoor
had men klassen ingesteld, bijv.: voor paarden, die niet meer dan
twee geadverteerde prijzen hebben gewonnen, of voor paarden, die
niet meer dan twee prijzen in bewerkt goud of zilver hebben gewonnen.
Overigens waren de Friezen soms niet kinderachtig met hun maatregelen.
Twee beroemde Friese dravers „de Lytse" en „de Nette"
werden in 1842 blijkens een mededeling in de Leeuwarder Courant
als volgt „gemaatregeld": „beide dravers is het wegens
de veelvuldige door hen gewonnen prijzen niet meer geoorloofd in
de provinciën Friesland en Groningen op de gewone wedlopen
mee te draven".
Boven: De beroemde Friese harddravermerrie Sophia
"zoals zij den Koningsprijs won, 14 mei 1873".
Ook zij mocht later niet meer deelnemen, zie hieronder.
Boven: In het TV-programma "Kunst en Kitsch" werd een foto getoond
van de beroemde Friese merrie Sophia, met onderschrift
"De Harddraver Sophia van T. Velstra". De fotolijst is versierd
met door haar gewonnen medailles. Velstra's nazaten hadden
ook twee Gouden Zweepen meegenomen.
Zie onderaan deze pagina.
Ditzelfde lot trof ook de in 1864 geboren legendarische
Friese merrie Sophia, die in 1871 in Leeuwarden de Gouden Koningszweep
won, in 1873 een gouden horloge met gouden ketting en een gouden
oorijzer en in hetzelfde jaar nog eens te Leeuwarden — op 4
september — een zilveren theeservies dat ter gelegenheid van
de verjaardag van de Prins van Oranje door Willem II werd uitgeloofd.
Nadat Sophia op 18 juni 1874 — de gedenkdag van de slag bij
Waterloo — de door Willem III uitgeloofde Koningszweep opnieuw
had ingepalmd werd dat de Friezen toch te gortig. Sophia, die haar
wedstrijden liep voor een sjees en in vier jaar tijds 32 prijzen
en premies won, werd in 1875 van deelneming aan de Koningsprijs
te Leeuwarden uitgesloten, omdat de organisatoren meenden dat ook
andere eigenaars van paarden in Friesland en daarbuiten eens een
kans moesten hebben op het winnen van een Koningsprijs.
De eigenaar Tjeerd Velstra te Marssum, die Sophia had gekocht van
de landbouwer Foppe Kijnstra te Tjerkgaast, was hierover zo gebelgd,
dat op de dag van de draverij op 18 juni 1875, die weer luisterrijk
zou worden gevierd nu er zelfs vier hoofdprijzen door de Koning
waren uitgeloofd, in de Leeuwarder Courant een vernietigende „samenspraak"
tussen de eigenaar en zijn paard verscheen. De heer Velstra bezwoer
daarin dat Sophia nooit meer aan wedstrijden zou deelnemen en als
echte Fries heeft hij dit besluit koppig volgehouden. De uitsluiting
van de snelle Sophia werkte wel stimulerend op de deelneming. Er
waren niet minder dan 44 deelnemers aan deze sjezen-draverij, die
gewonnen werd door Viorno. Een jaar later maakten de Friezen weer
nieuwe bepalingen, welke inhielden dat alleen Friese paarden in
Fries bezit aan de grote Leeuwarder-draverij mochten deelnemen.
Er was voor de kortebaners overigens keuze genoeg, want niet alleen
Leeuwarden kende zijn draverijen, ' maar ook Haarlem, Beverwijk,
Utrecht, Amsterdam, Alkmaar, Zierikzee, Oss, Vlaardingen, Wamel,
Edam, Assen, Nijmegen, Arnhem, Den Haag en zelfs Antwerpen, waar
op 22 augustus 1877 de vosblesmerrie Nobel een gouden medaille won,
aangeboden door de Graaf van Vlaanderen. Een jaar later zochten
de Nederlandse dravers het nog verder op. Tijdens de wereldtentoonstelling
in Parijs in 1878 werden daar twee draverijen gehouden — één
onder de man en één aangespannen voor een Hollandse
sjees.
Deelnemers Parijs in 1878:
Acht dravers namen aan deze demonstratie-wedstrijd in Parijs deel.
- Wilhelmina, br.m. van H. van Haaren, Amsterdam. Rijder: onder
de man: P. J. Koek; aangespannen: F. W. Koopmans.
- Sophia, witvoetmerrie van J. B. Zeehandel, Amsterdam. Rijder:
A. de Graaf.
- Zebra, appelvosruin van A. H. lurgens, Oss, Rijder: Jan de Boer.
- Graaf Adolf, 13-j. br. ruin van G. Sevenhuizen te Warmhuizen.
Rijder: Wiebe de Boer.
- Sophia, 7-j. br. merrie van Jhr. Quarles van Ufford, Loosduinen.
Rijder: Jan Koster.
- Prinses, 6-j. roodsch. merrie van P. Smit Jr., Rotterdam. Rijder:
Piet van Santen.
- La Vitesse, 13-j. zwartblesruin van J. Smits, Dubbeldam. Rijder:
A. de Koning.
- Koningin, br. witvoetmerrie van G. Rees, Dordrecht. Rijder: P.
Langendam.
Boven: GRAAF ADOLF, een der deelnemers in Parijs.
Deze Friese harddraver, geboren rond 1860, was in eigendom van
Warmenhuizer Gerard van Sevenhuijsen. Winnaar van vele
gouden zwepen en beroemd in heel Noord-Nederland.
schilderij uit 1876.
De rijders waren gekleed in de dracht die toen op de korte-banen
gebruikelijk was: zwartfluwelen buis met vest, fluwelen kuitbroek,
blauwe kousen en lage schoenen met zilveren gespen. De Commissie
voor de Harddraverij betaalde het vervoer naar en van Parijs. De
Noorderlingen waren over de keuze der paarden niet al te best te
spreken, omdat Friesland en Groningen niet waren vertegenwoordigd,
hoewel als schrale troost voor de Friezen kon gelden dat de vier
eerstgenoemde paarden Friese dravers waren. Volgens de discussie
in het jaar van uitzending zouden Susanna, Graaf Floris, Nobel en
Wilhelm veel sneller zijn geweest. Ook de keuze van Zebra —
winnaar van slechts één gouden zweep — werd sterk
gecritiseerd. De vosruin bleek bij aankomst in Parijs ziek, liep
desondanks de eerste dag nog. Na zijn terugkomst in ons land werd
Zebra afgemaakt daar hij lijdende was aan kwade droes.
Prinses won beide draverijen en Wilhelmina werd beide keren tweede.
Bekende namen van rijders duiken dan al op. Die van Jan Koster Sr.,
de Sideriussen, de Boer enz. Een ander verschijnsel is dat paarden
uit het buitenland worden geïmporteerd, vooral Russen, waartoe
o.a. behoort de fameuze Tabor II, die op 6 september 1882 —
bereden door Koster — zijn eerste draverij in ons land won.
Met de komst van de buitenlandse en snellere dravers wint de langebaansport
steeds meer terrein en verdwijnen uit vele plaatsen de kortebanen.
Woestduin, Clingendael, Bussum, Breda worden de grote centra, waarop
gedraafd en gerend wordt. Merkwaardig is daarbij dat het met de
traditie van de Gouden Zweep dan ook naar het einde loopt. Aanvankelijk
werd beweerd dat in 1887 de laatste Gouden Zweep werd verreden,
omdat — zoals het verhaal wil — Koning Willem III aanstoot
had genomen aan het feit, dat de Friese gemeente Schoterland, de
eerste sociaal-democraat naar de de Tweede Kamer had afgevaardigd.
Dit strookt echter niet met de feiten, want in 1891 werd door het
paard Marianne van S. Witteveen uit Rauwerd nog een zweep gewonnen
en op 18 juni 1892 won Jonge Thabor II nog een koninklijke prijs.
Daarna verdwijnt de Gouden Zweep, die zo onverbrekelijk aan de Nederlandse
drafsport is verbonden, uit het beeld van het steeds toenemende
koerswezen. Nog slechts een enkele keer wordt op initiatief van
een baanvereniging een zweep uitgeloofd, doch de glans en luister
van weleer ontbreken hieraan.
Vooral na de terugkeer van de totalisator in 1949 is meermalen gepoogd
het instituut „Gouden Zweep" te herstellen, totdat in
1955 het opnieuw genomen initiatief door de heren J. H. W. Pasman
en G. Joustra tot het resultaat leidde dat nog in hetzelfde jaar
op Mereveld Prins Bernhard een uit 1883 daterende en originele Gouden
Zweep aan de winnaar — P. A. Strooper met Roland — kon
uitreiken.
En sindsdien is de draverij om de Gouden Zweep weer één
van de hoogtepunten in ieder drafseizoen. Eén der mooiste
en schoonste tradities uit een eeuwenoude sport werd door het Koninklijk
Huis weer tot nieuw leven gebracht. En hoe de Nederlandse drafsport
de terugkeer van de Gouden Zweep en de belangstelling van het Koninklijk
Huis hiervoor waardeert zal op zondag op Duindigt weer overduidelijk
blijken als net als vroeger de sterkste en snelste dravers met de
inzet van al hun capaciteiten om deze historische prijs zullen kampen.
(einde artikel van Wouter Slob uit 1965)
Boven: Koninklijke belangstelling op Duindigt
ter gelegenheid van de koers om de Gouden Zweep.
Prins Bernhard heeft zijn dochters Beatrix en Irene
meegnomen. In het midden staat NDR voorzitter Pasman
die een beker uitreikt. Achter, in de deuropening zien
we half verscholen de NDR-PR-man Cees Berg.
Twee Gouden Zwepen
in het TV-programma
"Tussen Kunst en Kitsch"
Op 3 februari 2024 werden in het TV-programma "Tussen Kunst en Kitsch"
twee Gouden Zwepen getoond waarvan de waarde werd geschat.
Enkele nazaten van de 150 jaar geleden bekende
draverman Tjeerd Velstra
hadden deze waardevolle voorwerpen uit hun familiebezit meegenomen.
De specialist had zich erin verdiept en vertelde over de door de Koningen
Willem I, II en III
uitgeloofde Gouden Zwepen en zei ook dat er in het
Friesch Museum een prachtig exemplaar is te bewonderen.
Boven: Allereerst werd een foto getoond
van de beroemde Friese merrie Sophia, met onderschrift
"De Harddraver Sophia van T. Velstra". De fotolijst is versierd
met door haar gewonnen medailles.
Zij won 3 Koningszwepen
en mocht daarna niet meer meedoen.
Boven: Er was een echte Gouden Zweep (verguld), waar onderaan een
stukje (rechts) ontbrak. Deze zweep werd geschat op een waarde
van 16.000 Euro.
Boven: De andere Gouden Zweep (zilver en goud) was iets groter en
werd geschat op een waarde van 18.000 Euro. Hij leek erg veel op onze
eigen Gouden Zweep uit 1883. Zie foto hieronder.
Boven: Het onderste stuk van onze eigen
eigen Gouden Zweep uit 1883 (van de KNHRV).
Ook met een wapen van de koning erop.
verwante artikelen
Click hier voor: de Gouden Zweep uit 1883
Click hier voor: de Gouden Zweep uit 1936
Click hier voor: de Gouden Zweep: de historie van de Swipe-dei in Leeuwarden
Click hier voor: De Gouden Zweep in het eerste decennium van de XXe eeuw
Click hier voor: Foto's en verslagen van de moderne Gouden Zwepen sinds 1955
Click hier voor: Draven in Leeuwarden
Click hier voor: Koning W-A reikte in 2015 de Gouden Zweep uit te Leeuwarden
Click hier voor: De erelijst met foto's van de Gouden Swipe (voor amatrices) in Joure
|
